کتاب «کشف تلبیس یا دورویی و نیرنگ انگلیس» اثر عین الله کیانفر ، پروین استخری

کتاب «کشف تلبیس یا دورویی و نیرنگ انگلیس»
اثر عین الله کیانفر ، پروین استخری

کتاب پیش رو مبتنی بر بررسی اسناد محرمانۀ انگلیسی پیرامون ایران، که با هدف آشکارسازی سیاست‌ها و تدابیر استعماری انگلستان تدوین شده‌است. در این اثر، نویسنده از دریچه‌ای اسنادی به بررسی چگونگی مداخلات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی انگلستان در ایران می‌پردازد، به گونه‌ای که خواننده با واقع‌نمایی از ارادهٔ قدرتِ بزرگ خارجی نسبت به سرنوشت کشورمان مواجه می‌شود.

مطالب کتاب نشان می‌دهد که چگونه تبلیغات، استخدام عوامل داخلی، انعقاد قراردادها و نفوذ در ساختارهای حکومتی به بخشی از استراتژی انگلستان بدل شده بود تا منافع امپراتوری خود را در ایران تأمین کند؛ روندی که تنها با تحلیل اسناد آرشیوی و مدارک محرمانه قابل تشخیص است. نویسنده با تکیه بر این اسناد، بسیاری از رویدادها و تصمیمات سیاسی ایران را نه صرفاً نتیجهٔ گزینش‌های داخلی، بلکه در بستر رقابت‌های بین‌المللی و مداخلات خارجی می‌بیند.

یکی از مباحث مهم کتاب، بررسی چگونگی تأثیرگذاری انگلستان بر ساختار قدرت محلی و نهادهای حکومتی در ایران است؛ از استخدام ماموران، حمایت از افراد خاص، تا برقراری تشکیلات و توافق‌هایی که به لحاظ حقوقی و مالی برای «رعایت منافع انگلیس» تنظیم شده بودند. این مداخلات به صورت تدریجی ضمنِ بازتولید وابستگی ایران به منابع و بازار انگلیسی، مانع از شکل‌گیری استقلال کامل اقتصادی و سیاسی کشور شد.

همچنین کتاب با نگاهی انتقادی به تبلیغات و روایت‌هایی که در آن دوره شکل گرفت، توضیح می‌دهد که چگونه برخی از سیاست‌های انگلستان از خلال ظاهرِ “حمایت از ترقی و تمدن” برای تحقق منافع خویش پوشش داده شد. به عبارت دیگر، انگلستان، با استفاده از ابزارهای فرهنگی و بازنمایی‌های رسانه‌ایِ عصر خود، توانست گونه‌ای مشروعیت برای مداخلاتش بیافریند که در نگاه مردم ایران در آن زمان، به‌عنوان همکاری یا انتقال تکنولوژی جلوه می‌کرد.

متغیرهایی همچون قراردادهای نفتی، امتیازات تجاری، معافیت‌های مالیاتی شرکت‌های انگلیسی و تعیین مسیرهای خطّ لوله و حمل‌ونقل در ایران هم جایگاه ویژه‌ای در کتاب دارند. نویسنده نشان می‌دهد که این توافق‌ها اغلب زیر فشار بازیگران خارجی و با اختلال در فرآیند تصمیم‌گیری ملی ایران امضا می‌شدند، و نتیجه‌اش دستیابی انگلستان به نفوذ پایدار در مراکز تولید و تجارت ایران بود.

در مواجهه با این وضعیت، کتاب بر ضرورت بازنگری تاریخی تأکید می‌کند؛ یعنی یادآوری می‌کند که بسیاری از چالش‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی ایران را نمی‌توان تنها ناشی از ضعف‌های مدیریتی داخلی دانست، بلکه باید آنها را در پیوند با مداخلات استعماری و سیاست خارجی انگلستان تحلیل کرد. همین نکته است که این اثر را از پژوهش‌های صرفاً داخلی متمایز می‌سازد.

در مجموع، این کتاب برای علاقه‌مندان به تاریخ مدرن ایران، مناسبت یافته است تا با منابع کمتر دیده‌شده و اسناد آرشیوی، تصویری متفاوت از نقش انگلستان در ایران بیابند. فهم چنین سابقه‌ای می‌تواند درک امروزین نسبت به مسائل استقلال، توسعه و اقتصادی ایران را ارتقا دهد و یادآور شود که تصمیمات ملی همیشه در خلأ نمی‌گیرند، بلکه در میان کشاکش نیروهای بین‌المللی نیز صورت می‌گیرند.
۴۰۴