کتاب پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت (دوره اول و دوم مجلس شورای ملی) نوشتۀ دکتر منصوره اتحادیه،

کتاب پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت (دوره اول و دوم مجلس شورای ملی) نوشتۀ دکتر منصوره اتحادیه، یکی از مهم‌ترین پژوهش‌ها درباره تاریخ سیاسی ایران در دوران مشروطه است. این کتاب با اتکا به اسناد تاریخی، روزنامه‌ها، خاطرات و آرشیوهای مجلس، به بررسی شکل‌گیری، عملکرد و دگرگونی احزاب سیاسی در نخستین دوره‌های قانون‌گذاری ایران می‌پردازد. اتحادیه در این اثر، تلاش دارد تا نشان دهد چگونه نهادهای سیاسی مدرن مانند مجلس و احزاب، در دل جامعه‌ای با ساختار سنتی پدید آمدند و چه چالش‌هایی در برابر خود داشتند.

در این کتاب، نویسنده به تفصیل احزابی چون حزب اجتماعیون عامیون، اعتدالیون، دموکرات‌ها و سایر گروه‌های مؤثر آن دوره را معرفی کرده و تفاوت‌های فکری، طبقاتی و عملکردی آن‌ها را بررسی می‌کند. اتحادیه با نگاهی دقیق و علمی، نشان می‌دهد که این احزاب چگونه به وجود آمدند، چه کسانی رهبران آن‌ها بودند، چه اهدافی دنبال می‌کردند و چرا برخی از آن‌ها به سرعت فروپاشیدند. همچنین به بررسی ارتباط این احزاب با مطبوعات، انجمن‌ها، گروه‌های روشنفکر و حتی دربار پرداخته می‌شود.

یکی از دستاوردهای مهم کتاب این است که احزاب مشروطه را نه صرفاً به عنوان تشکیلاتی تقلیدی از غرب، بلکه در زمینه تاریخی، اجتماعی و فرهنگی ایران بررسی می‌کند. اتحادیه به‌روشنی توضیح می‌دهد که چگونه ایدئولوژی و ساختار طبقاتی جامعه ایران بر عملکرد احزاب تأثیر گذاشت. او به اختلافات درونی، ضعف سازمانی، نبود فرهنگ تحزب، و نیز فشارهای بیرونی مانند دخالت قدرت‌های خارجی و استبداد داخلی اشاره می‌کند که مانع از پایداری و انسجام احزاب شد.

زبان کتاب، علمی اما روان است و خواننده را با تحولات سیاسی آن دوره به‌صورت مرحله‌به‌مرحله آشنا می‌سازد. اتحادیه با بهره‌گیری از منابع نخستین و تحلیل نقادانه آن‌ها، تصویری روشن از فضای سیاسی مجلس‌های اول و دوم ارائه می‌دهد. این کتاب نه‌تنها برای پژوهشگران تاریخ ایران بلکه برای علاقه‌مندان به سیاست، جامعه‌شناسی تاریخی و مطالعات مشروطه، منبعی معتبر و پرارزش به شمار می‌رود.

در مجموع، پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت اثری تحلیلی، مستند و مهم در شناخت یکی از حساس‌ترین مقاطع تاریخ معاصر ایران است که با نگاهی دقیق به مسألۀ تحزب، به فهم عمیق‌تر ساختار سیاسی مشروطه یاری می‌رساند.

۳۹۲