کتاب درویش ستیهنده: از میراث عرفانی شیخ احمد جام اثر دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی

کتاب درویش ستیهنده: از میراث عرفانی شیخ احمد جام اثر دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی یکی از پژوهش‌های عمیق و کم‌نظیر در حوزه‌ی تصوف ایرانی، به‌ویژه درباره‌ی شخصیت و میراث فکری و عرفانی شیخ احمد جام ناآبادی (۴۴۰–۵۳۶ هجری) است. این کتاب، تلفیقی از تحلیل تاریخی، زبان‌شناسی، جامعه‌شناسی عرفان، و نقد ادبی است که با دقت و وسواس علمی شفیعی کدکنی نگاشته شده و از نظر روش‌شناسی و غنای محتوایی، جایگاهی ممتاز در ادبیات پژوهشی ایران دارد.

شیخ احمد جام، مشهور به «ژنده‌پیل» و «درویش ستیهنده»، از چهره‌های مهم تصوف قرون میانه ایران است که برخلاف بسیاری از مشایخ متعارف، دارای شخصیتی پیچیده و متفاوت بود. او در عین درویشی، مردی اهل قدرت، اقدام، و صراحت بود. عنوان «درویش ستیهنده» که شفیعی برای او برگزیده، به‌خوبی نشان‌دهنده‌ی روحیه‌ی معترض، پرشور، و اصلاح‌گرای اوست که در برابر کژی‌های دینی و اجتماعی زمانه‌اش سکوت نمی‌کرد.

شفیعی کدکنی در این کتاب کوشیده تا با اتکا به منابع کهن، از جمله آثار خود شیخ جام (مانند مفتاح‌النجا و سراج‌التوّابین) و دیگر متون قرون پنج و شش هجری، تصویری تاریخی، اجتماعی، و فکری از این شیخ برجسته ارائه دهد. او با رویکردی انتقادی و تحلیلی، نشان می‌دهد که شیخ جام چگونه توانست در یک منطقه‌ی دور از مرکز (خراسان جنوبی و نیشابور)، نفوذ اجتماعی عظیمی پیدا کند، خانقاه بنا کند، پیروان بسیاری داشته باشد، و حتی با دستگاه‌های حکومتی مراوده و گاه تقابل داشته باشد.

از نکات برجسته کتاب، توجه شفیعی به زبان، سبک نوشتار، و سیر تحول اندیشه در آثار شیخ جام است. او نشان می‌دهد که زبان شیخ ساده و بی‌پیرایه، اما درعین‌حال سرشار از صداقت، تصویرسازی، و تأثیرگذاری است. همچنین شفیعی تأکید می‌کند که شیخ جام برخلاف برخی از صوفیان نخبه‌گرا، مردی مردمی و دغدغه‌مند اصلاح جامعه بود و همین موجب محبوبیت فراوان او در میان عوام و حتی طبقات متوسط شد.

در کتاب، بحث‌هایی پیرامون موقعیت تاریخی و سیاسی آن دوران، رابطه‌ی تصوف با قدرت، نحوه‌ی نهادسازی خانقاه‌ها، و تحول نهادهای دینی در قرون میانی ایران مطرح می‌شود. شفیعی نشان می‌دهد که تصوف شیخ جام بیشتر وجه کارکردی، اصلاحی، و اجتماعی دارد و از نظر محتوای فکری، متأثر از آموزه‌های دینی و تجربه‌ی فردی عرفانی است، نه فلسفه یا نظریات مجرد.

از دیگر نکات قابل‌توجه، پرداختن شفیعی به واژه‌شناسی‌ها، اصطلاحات عرفانی، و تحلیل سبک نوشتار شیخ است که هم به فهم دقیق‌تر آثار او کمک می‌کند و هم برای پژوهشگران زبان فارسی و ادبیات عرفانی، بسیار سودمند است.

به طور کلی، درویش ستیهنده را باید اثری چندلایه دانست که هم مخاطب دانشگاهی و پژوهشگر حرفه‌ای از آن بهره می‌برد، و هم خواننده‌ی علاقه‌مند به تاریخ تصوف ایرانی می‌تواند از فضای پرشور آن لذت ببرد. این اثر تلاشی موفق در احیای یک شخصیت مهم اما کمتر شناخته‌شده در تاریخ تصوف ایرانی است و گامی مهم در شناخت سیر تحولات فکری، اجتماعی و زبانی تصوف در ایران به شمار می‌رود.

577