کتاب از پاژ تا دروازۀ رزان اثر جعفر یاحقی

کتاب از پاژ تا دروازۀ رزان: جستارهایی در زندگی و اندیشۀ فردوسی اثر ارزشمند دکتر محمدجعفر یاحقی، پژوهشگر برجستۀ شاهنامه و ادبیات حماسی ایران، مجموعه‌ای از مقالات و گفتارهای علمی، تحلیلی و فرهنگی است که در شناخت بهتر شخصیت، زندگی، زمانه و اندیشه‌های ابوالقاسم فردوسی، شاعر سترگ توس، تدوین شده است. این اثر، محصول سال‌ها پژوهش، تتبع و دلبستگی عمیق یاحقی به شاهنامه و فردوسی است و با نثری فاخر، مستند و خواندنی، خواننده را به سفری میان تاریخ، حماسه، زبان و هویت ایرانی می‌برد.

عنوان کتاب، از پاژ تا دروازۀ رزان، به‌نوعی اشاره‌ای نمادین به مسیر زندگی فردوسی دارد؛ از زادگاهش پاژ در نزدیکی توس، تا موقعیت اجتماعی و فرهنگی‌اش در عرصۀ تاریخ و ادب ایران. یاحقی در این کتاب کوشیده است تا با رویکردی جامع و بینارشته‌ای، هم به زوایای تاریک زندگی فردوسی بپردازد و هم به ابعاد فکری، فلسفی و اخلاقی او در قالب جستارهایی مستقل اما پیوسته.

در بخشی از کتاب، به جغرافیای فرهنگی خراسان بزرگ و تأثیر آن در شکل‌گیری شخصیت و جهان‌بینی فردوسی پرداخته می‌شود. نویسنده به‌درستی نشان می‌دهد که فردوسی در بستری از میراث فرهنگی ایران باستان، زبان فارسی دری، سنت‌های زرتشتی، و فضای سیاسی دگرگون‌شدۀ عصر سامانی و غزنوی رشد کرد و شاهنامه‌اش، پاسخ فرهنگی به تهدیدهای هویتی آن دوران بود.

یاحقی در تحلیل‌های خود، با دقتی تحسین‌برانگیز به شخصیت‌پردازی فردوسی می‌پردازد؛ او را نه صرفاً شاعری روایتگر، بلکه متفکری می‌داند که دغدغه‌های ملی، اخلاقی و فرهنگی را در قالب حماسه بیان کرده است. در مقاله‌ای از کتاب، او شاهنامه را تجسم «حکمت عملی ایرانی» می‌نامد و نشان می‌دهد که چگونه مفاهیمی چون عدالت، خرد، آزادی، دین، وطن‌دوستی و راستی، در ساختار داستانی شاهنامه تنیده شده‌اند.

یکی از بخش‌های برجستۀ کتاب، واکاوی روابط فردوسی با حکومت غزنوی، شخصیت محمود غزنوی، و مسئلۀ «نافرجامی» پاداش اوست. یاحقی در این‌جا، روایات تاریخی گوناگون را بررسی و تحلیل می‌کند و نشان می‌دهد که فردوسی، نه شاعر درباری بلکه چهره‌ای مستقل و فرهیخته بود که آثارش را برای آیندگان سرود، نه برای زر و جاه معاصران.

از دیگر نکات مهم کتاب، بررسی نقش فردوسی در حفظ و احیای زبان فارسی در دورانی است که زبان رسمی و دیوانی کشور در آستانۀ غلبه زبان عربی بود. شاهنامه در دیدگاه یاحقی، نه‌تنها یک اثر ادبی، بلکه سند هویت و استقلال فرهنگی ایرانیان است که در لحظه‌ای حساس از تاریخ، به دست فردوسی ثبت شد.

سبک نگارش کتاب، با وجود عمق علمی، بسیار خواندنی، روان و فاخر است. دکتر یاحقی، با بهره‌گیری از زبانی روشن و استوار، همراه با استناد دقیق به منابع کهن و پژوهش‌های نوین، اثری ارائه داده که هم برای پژوهشگران و استادان مفید است و هم برای علاقه‌مندان غیرتخصصی.

در مجموع، از پاژ تا دروازۀ رزان اثری است که نه‌تنها بر شناخت عمیق‌تر از فردوسی می‌افزاید، بلکه ما را به بازاندیشی در جایگاه شاهنامه به عنوان ستون هویت فرهنگی ایران فرا می‌خواند. این کتاب ادای دینی است از سوی یکی از برجسته‌ترین فردوسی‌شناسان معاصر به بزرگ‌مرد ادب و خرد ایران‌زمین.

372