کتاب تکملة‌الاصناف اثر علی‌بن محمدبن سعید الادیب الکَرمینی
کتاب «تکملة‌الاصناف» (فرهنگ عربی ـ فارسی) یکی از آثار ارزشمند زبان‌شناسی و فرهنگ‌نویسی در تاریخ فرهنگ و ادب ایران است که توسط علی‌بن محمدبن سعید الادیب الکَرمینی نگاشته شده است. این اثر در حقیقت یک فرهنگ لغت دوزبانه است که واژگان عربی را با معادل‌های فارسی و گاه با توضیحات تفصیلی گرد آورده است. اهمیت این فرهنگ در آن است که در دوره‌ای تألیف شده که هنوز بسیاری از فرهنگ‌های بزرگ عربی و فارسی به شکل منظم و جامع تدوین نگردیده بود و به همین دلیل، از دیدگاه تاریخی و زبان‌شناختی جایگاهی ممتاز دارد. نسخهٔ موجود به کوشش علی رواقی ـ پژوهشگر برجستهٔ زبان و ادبیات فارسی ـ تحقیق، تصحیح و آمادهٔ انتشار شده و در دو جلد رحلی با جلد سخت توسط انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سال ۱۳۸۵ به چاپ نخست رسیده است.
این فرهنگ، از حیث گسترهٔ واژگان و تنوع معادل‌های فارسی، نشان‌دهندهٔ تسلط مؤلف بر هر دو زبان فارسی و عربی است. کرمینی در مقام یک ادیب و لغت‌شناس کوشیده است تا ضمن گردآوری واژگان عربی پرکاربرد در متون دینی، علمی، ادبی و فرهنگی، برای آنها معادل‌ها یا توضیحاتی فارسی عرضه کند تا هم کاربرد عملی داشته باشد و هم به حفظ و انتقال ذخیرهٔ واژگانی زبان فارسی یاری رساند. در این اثر می‌توان ردپای بسیاری از اصطلاحات کهن فارسی و برابرنهاده‌هایی را یافت که امروز در زبان معیار چندان رواج ندارند و از این نظر، «تکملة‌الاصناف» برای پژوهشگران زبان‌شناسی تاریخی، فرهنگ‌نویسی، و مطالعات تطبیقی فارسی و عربی منبعی منحصر به فرد است.
از دیگر ویژگی‌های کتاب، شیوهٔ تنظیم مدخل‌هاست که مطابق سنت فرهنگ‌نویسی قدیم، بر پایهٔ ریشه و ترتیب الفبایی عربی صورت گرفته است. مؤلف در ذیل هر واژهٔ عربی، گاه تنها معادل فارسی آن را می‌آورد و گاه توضیحی گسترده‌تر و همراه با شواهد و نمونه‌ها ارائه می‌کند. این شیوه باعث شده تا فرهنگ، علاوه بر کارکرد لغت‌نامه‌ای، ارزش تفسیری و توضیحی نیز بیابد.
تصحیح علی رواقی بر پایهٔ نسخه‌های خطی معتبر انجام گرفته و همراه با مقدمه‌ای مبسوط در معرفی مؤلف، جایگاه اثر در تاریخ فرهنگ‌نویسی و توضیح روش کار اوست. همچنین نمایه‌ها و فهارس راهنمایی در پایان هر جلد درج شده که دسترسی به واژگان را برای خواننده آسان می‌کند. انتشار این اثر در قطع رحلی و با کیفیت چاپی مناسب، جایگاه ویژه‌ای در نشر آثار مرجع و کهن فرهنگ‌نویسی فارسی یافته است.
از نظر اهمیت علمی، «تکملة‌الاصناف» را می‌توان پلی میان سنت فرهنگ‌نویسی عربی و فارسی دانست؛ چرا که هم به منابع لغوی عربی مانند صحاح‌اللغة و مقاییس‌اللغة نظر داشته و هم در برابرنهادهای فارسی، میراث لغوی ایران‌زمین را منعکس ساخته است. پژوهشگران تاریخ زبان فارسی، با مراجعه به این فرهنگ، می‌توانند بسیاری از واژگان فراموش‌شده، دگرگونی‌های معنایی و حتی تحولات آوایی زبان را پیگیری کنند.
این فرهنگ علاوه بر ارزش زبان‌شناختی، از منظر تاریخ فرهنگی نیز اهمیت دارد، زیرا نشان می‌دهد که در چه دوره‌ای و چگونه اندیشمندان ایرانی به ساماندهی دانش لغوی پرداخته‌اند و تلاش کرده‌اند ارتباط میان دو زبان مهم جهان اسلام ـ عربی و فارسی ـ را در قالب یک اثر مرجع تثبیت کنند. بنابراین، «تکملة‌الاصناف» اثری است که هم برای لغت‌شناسان و هم برای مورخان ادب فارسی و عربی منبعی گرانسنگ به شمار می‌آید و تصحیح دقیق و علمی علی رواقی، ارزش آن را برای پژوهش‌های معاصر دوچندان ساخته است.
محصولات پیشنهادی
