کتاب «شواهدی بر شاهدبازی و بازی‌های دیگر در ادبیات هزارسالهٔ ایران» نوشتهٔ اسد رخساریان

کتاب «شواهدی بر شاهدبازی و بازی‌های دیگر در ادبیات هزارسالهٔ ایران» نوشتهٔ اسد رخساریان یکی از پژوهش‌های جنجالی و در عین حال روشنگر در عرصهٔ نقد و تاریخ ادبیات فارسی است که به موضوعی کمتر مورد توجه و گاه سانسورشده در سنت ادبی ما می‌پردازد. رخساریان در این اثر، با نگاهی پژوهشگرانه و نقادانه، به مسئلۀ «شاهدبازی» و «مضامین اروتیک و انحرافی» در شعر و نثر فارسی طی یک هزار سال گذشته می‌پردازد و نمونه‌های متعددی از اشعار شاعران کلاسیک و نامدار ایران را بازخوانی می‌کند. او بر این باور است که بخشی از ادبیات فارسی، به‌ویژه غزل‌ها و قصاید، از مضامین شهوانی و روابط پنهان میان شاعران و نوجوانان یا معشوقان مذکر خالی نبوده است.

رخساریان در کتاب خود به سراغ شاعران بزرگی چون رودکی، عنصری، منوچهری، انوری، سعدی، حافظ، عبید زاکانی و حتی جامی می‌رود و از خلال اشعار آنان شواهد و مستنداتی ارائه می‌کند که نشان می‌دهد شاهدبازی نه یک امر حاشیه‌ای، بلکه در بسیاری از موارد بخشی از گفتمان زیبایی‌شناختی و عاشقانهٔ شعر فارسی بوده است. او می‌کوشد نشان دهد که مفهوم «شاهد» در ادبیات فارسی غالباً به نوجوان زیبارویی اطلاق می‌شده که معشوق شاعر قرار می‌گرفته است. این پژوهش همچنین به بررسی واژگان، استعاره‌ها و تصاویر شعری می‌پردازد و تبارشناسی آن‌ها را در بستر فرهنگی، اجتماعی و حتی عرفانی دنبال می‌کند.

یکی از ویژگی‌های برجستهٔ کتاب، جسارت نویسنده در طرح موضوعی است که همواره یا به سکوت برگزار شده یا با توجیهات اخلاقی و عرفانی تلطیف یافته است. رخساریان بر این نکته پافشاری می‌کند که نمی‌توان تاریخ ادبیات را تنها از زاویهٔ اخلاقیات رسمی یا خوانش‌های عرفانی درک کرد، بلکه باید جنبه‌های زمینی و حتی ناخوشایند آن را نیز دید. او بر این اساس، بسیاری از اشعار را نه به‌عنوان رمز و راز عرفانی بلکه به‌عنوان انعکاس واقعیاتی اجتماعی و روان‌شناختی بازخوانی می‌کند.

در کنار شاهدبازی، نویسنده به «بازی‌های دیگر» در ادبیات ایران نیز اشاره دارد؛ منظور او کنش‌ها و اشاراتی است که به روابط جنسی غیرمتعارف یا لذت‌جویانه در متون کهن پرداخته‌اند. او معتقد است که این مضامین بخشی جدایی‌ناپذیر از ادبیات ما هستند و حذف یا نادیده گرفتن‌شان نه‌تنها خیانت به حقیقت ادبیات، بلکه مانعی برای شناخت دقیق فرهنگ گذشته است.

رخساریان در این پژوهش رویکردی تاریخی-انتقادی دارد و از منابع متعدد استفاده می‌کند. روش او بیشتر توصیفی و تحلیلی است و می‌کوشد شواهد شعری را در کنار داده‌های تاریخی و اجتماعی قرار دهد. از این رو، کتاب تنها گردآوری نمونه‌ها نیست، بلکه نقد و تحلیل نیز ارائه می‌دهد.

این اثر البته مخالفان و موافقان بسیاری داشته است. برخی آن را اثری افشاگر و ارزشمند دانسته‌اند که زوایای پنهان سنت ادبی ما را آشکار می‌کند؛ در حالی که عده‌ای آن را نوعی بی‌حرمتی به بزرگان ادب فارسی می‌دانند. اما به هر روی، کتاب رخساریان جایگاه مهمی در بحث‌های مربوط به جنسیت، شهوت، زیبایی و اخلاق در ادبیات فارسی یافته است.

اهمیت دیگر کتاب در این است که نگاه ما به متون کلاسیک را از قالب‌های یک‌دست و تقدس‌آمیز بیرون می‌آورد و نشان می‌دهد ادبیات نه تنها عرصۀ عرفان و اخلاق، بلکه میدان کشاکش غرایز انسانی، تمایلات و حتی انحرافات نیز بوده است. رخساریان بر این باور است که فهم درست این جنبه‌ها می‌تواند به ما کمک کند تا تصویری کامل‌تر و واقعی‌تر از میراث ادبی خود داشته باشیم.

در مجموع، «شواهدی بر شاهدبازی و بازی‌های دیگر در ادبیات هزارسالهٔ ایران» کتابی است پرچالش، مستند و جسور که به یکی از تابوهای فرهنگی و ادبی ما می‌پردازد. این اثر نه تنها نگاه پژوهشگران ادبی، بلکه نگاه جامعه‌شناسان، روان‌شناسان و حتی منتقدان فرهنگی را نیز برانگیخته است و همچنان در میان آثار پژوهشی معاصر ایران، جایگاهی ویژه و بحث‌برانگیز دارد.
220