کتاب «روان‌شناسی شایعه» اثر گوردون آلپورت و لئو پستمن،

کتاب «روان‌شناسی شایعه»
اثر مشترک گوردون آلپورت و لئو پستمن،
کتاب پیش رو یکی از آثار کلاسیک و تأثیرگذار در زمینه روان‌شناسی اجتماعی است که به تحلیل و بررسی پدیده شایعه و تأثیرات آن در جوامع انسانی می‌پردازد. این کتاب که توسط ساعد دبستانی به فارسی ترجمه شده، یکی از منابع مهم برای علاقه‌مندان به روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و مطالعات رسانه‌ای به شمار می‌رود.
در این کتاب، نویسندگان تلاش کرده‌اند تا با استفاده از روش‌های علمی و آزمایش‌های تجربی، به این پرسش پاسخ دهند که چرا شایعه شکل می‌گیرد، چگونه منتشر می‌شود و چه اثراتی دارد؟ آنان به جای پرداختن صرف به جنبه‌های اخلاقی یا اجتماعی شایعه، از زاویه‌ای علمی به موضوع نگریسته‌اند و با نگاهی روان‌شناختی و تجربی، آن را تحلیل کرده‌اند.
یکی از مفاهیم کلیدی در این کتاب، نظریه‌ای است که آلپورت و پستمن ارائه می‌دهند. آن‌ها معتقدند که شایعه زمانی شکل می‌گیرد که اطلاعات ناکافی، اهمیت موضوع برای افراد، و ابهام در شرایط با یکدیگر ترکیب شوند. آن‌ها این مفهوم را به‌صورت یک فرمول ارائه می‌دهند:

شایعه = اهمیت × ابهام

بر اساس این فرمول، اگر یک موضوع برای افراد اهمیت زیادی داشته باشد و اطلاعات کافی درباره آن در دست نباشد، احتمال شکل‌گیری شایعه بیشتر خواهد بود. این موضوع به‌ویژه در شرایط بحرانی، مثل جنگ‌ها، بلایای طبیعی یا ناآرامی‌های اجتماعی نمود پیدا می‌کند.

در فصل‌های مختلف کتاب، نویسندگان به بررسی نحوه انتقال شایعه از فردی به فرد دیگر می‌پردازند. آن‌ها از آزمایش معروف خود با خطوط تلفن انسانی (که در آن پیامی از فردی به فرد دیگر منتقل می‌شود) استفاده می‌کنند تا نشان دهند که چگونه شایعات دستخوش تغییر، تحریف و حذف می‌شوند. آن‌ها سه فرآیند اصلی را در انتقال شایعه شناسایی می‌کنند:

1. تحریف (Distortion): بخشی از اطلاعات به اشتباه منتقل می‌شود.

2. تسویه (Leveling): جزئیات حذف می‌شوند.

3. تشخیص (Sharpening): برخی نکات برجسته‌تر می‌شوند.

کتاب نشان می‌دهد که شایعه‌پردازی نه صرفاً ناشی از بدخواهی افراد، بلکه ناشی از نیاز انسان‌ها به معنا دادن به جهان پیرامون خود است. وقتی اطلاعات کافی در دسترس نیست، ذهن انسان تلاش می‌کند با استفاده از تجربیات قبلی، باورها و انتظارات خود، خلأ اطلاعاتی را پر کند. اینجاست که شایعه شکل می‌گیرد.

در این اثر همچنین تأکید می‌شود که شایعه یک پدیده ارتباطی است، یعنی در بستر اجتماعی و از طریق تعامل بین انسان‌ها گسترش می‌یابد. به همین دلیل، ساختارهای اجتماعی، فرهنگ عمومی، رسانه‌ها و وضعیت‌های روانی جمعی، در تولید و گسترش شایعه نقش دارند.

از دیگر نکات جالب در کتاب، اشاره به نقش شایعه در جنگ جهانی دوم است. نویسندگان با تحلیل نمونه‌هایی از شایعات جنگ، تلاش می‌کنند نشان دهند که در شرایط بحرانی، شایعات می‌توانند هم تأثیرات منفی و هم مثبت داشته باشند. در برخی موارد، شایعات باعث تضعیف روحیه و ایجاد اضطراب می‌شوند، اما در مواردی دیگر می‌توانند انسجام گروهی یا امیدواری ایجاد کنند.

ترجمه ساعد دبستانی با نثری روان و دقیق، این کتاب را برای خوانندگان فارسی‌زبان قابل‌فهم کرده است. مترجم کوشیده است ضمن وفاداری به متن اصلی، اصطلاحات تخصصی را به‌گونه‌ای برگرداند که برای علاقه‌مندان به روان‌شناسی و علوم اجتماعی قابل استفاده باشد.

در نهایت، «روان‌شناسی شایعه» کتابی است که به ما کمک می‌کند نه‌تنها شایعه را بهتر بشناسیم، بلکه بتوانیم در مواجهه با اطلاعات غیررسمی و نادرست، هوشیارتر و تحلیل‌گرتر باشیم. این کتاب نشان می‌دهد که شایعه نه یک اتفاق تصادفی، بلکه فرآیندی روانی-اجتماعی است که در دل نیازهای انسانی و نارسایی‌های ارتباطی شکل می‌گیرد.
234