کتاب «یادداشت‌های روزانه: ۲۶ شوال ۱۳۲۱ تا ۲۸ ربیع‌الاول ۱۳۲۲ قمری» نوشته‌ی محمدعلی فروغی (ذکاءالملک)

کتاب «یادداشت‌های روزانه: ۲۶ شوال ۱۳۲۱ تا ۲۸ ربیع‌الاول ۱۳۲۲ قمری» نوشته‌ی محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) و به کوشش ایرج افشار منتشر شده است. این اثر یکی از اسناد ارزشمند دربارۀ وضعیت سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایران در اواخر دوران قاجار است و بازتابی دقیق از ذهن و نگاه یکی از برجسته‌ترین رجال روشنفکر و سیاستمدار تاریخ معاصر ایران به شمار می‌رود.

محمدعلی فروغی که بعدها نخست‌وزیر و از شخصیت‌های اثرگذار دوره پهلوی شد، در این یادداشت‌ها، حوادث روزانه زندگی، دیدارها، جلسات، افکار شخصی، تحلیل‌ها و برداشت‌هایش از اتفاقات پیرامونی را با دقت و جزئی‌نگری ثبت کرده است. زمان نگارش این یادداشت‌ها مربوط به سال‌های آغازین سلطنت محمدعلی شاه قاجار و نیز در بحبوحه‌ی بحران‌های منتهی به انقلاب مشروطه است. این اثر، اگرچه مربوط به زمانی است که فروغی هنوز در اوج قدرت سیاسی قرار نگرفته بود، اما از عمق اندیشه و وسعت مطالعات او حکایت دارد.

یکی از ویژگی‌های این یادداشت‌ها، نثر دقیق، روشن، بی‌تکلف و گاه آمیخته با طنز است. فروغی در این نوشته‌ها، هم به مسائل خرد روزمره پرداخته و هم به موضوعات کلانی چون سیاست، آموزش، ادبیات و وضعیت اجتماعی اشاره دارد. او دیدارهایش با رجال و علمای وقت، حضور در مجالس و گفتگوهای خصوصی، نظرش درباره روزنامه‌ها، مجلات و کتاب‌ها را با دقت ثبت کرده است.

ایرج افشار، پژوهشگر برجسته و کتاب‌شناس معروف، در گردآوری، تصحیح و آماده‌سازی این مجموعه نقش مهمی داشته است. وی با دقت، نسخه خطی این یادداشت‌ها را بازخوانی و حاشیه‌نویسی کرده، توضیحات لازم درباره شخصیت‌ها و مکان‌ها افزوده و اثری مستند و قابل اعتماد در اختیار خوانندگان قرار داده است. همچنین، کتاب به دلیل زبان کهنه و اشارات خاص دوره‌ای، بدون حواشی و توضیحات افشار، قابل فهم کامل برای خوانندگان امروز نبود.

این کتاب همچنین آینه‌ای از نوع نگاه و طرز تلقی یک روشنفکر دوره قاجار به جامعه، دین، فرهنگ و غرب است. فروغی که با ادبیات اروپایی، فلسفه غرب، زبان فرانسه و سیاست‌های نوین آشنایی داشت، در این یادداشت‌ها بارها به لزوم اصلاح ساختار اداری، آموزشی و فرهنگی ایران اشاره می‌کند. نگاه نقادانه او به انجماد فکری، فساد در دربار و جهل عمومی، از فروغی چهره‌ای اصلاح‌طلب و روشن‌نگر ترسیم می‌کند.

در مجموع، «یادداشت‌های روزانه» نه تنها بخشی از خاطرات شخصی یک اندیشمند است، بلکه سندی زنده از وضعیت ایران در آستانۀ تحولات بزرگ مشروطه، و نمونه‌ای عالی از سنت نگارش خاطرات روزانه در تاریخ ایران است. این کتاب برای محققان تاریخ معاصر، علاقه‌مندان به زندگی فروغی و دوستداران فرهنگ مکتوب ایران منبعی مهم و خواندنی به شمار می‌رود.

۴۹۶