کتاب «مجموعه اسناد و مدارک چاپ‌نشده درباره سید جمال‌الدین مشهور به افغانی» به کوشش اصغر مهدوی و ایرج افشار

کتاب «مجموعه اسناد و مدارک چاپ‌نشده درباره سید جمال‌الدین مشهور به افغانی» به کوشش اصغر مهدوی و ایرج افشار یکی از مهم‌ترین منابع اسنادی درباره زندگی، افکار، و فعالیت‌های سید جمال‌الدین اسدآبادی (مشهور به افغانی) است. این کتاب دربردارندۀ مجموعه‌ای از اسناد تاریخی، نامه‌ها، گزارش‌ها، مکاتبات، و یادداشت‌هایی است که پیش از این در منابع رسمی و پژوهشی منتشر نشده بودند و نقش مهمی در بازسازی دقیق‌تر زندگی این چهره مؤثر در تاریخ معاصر ایران، جهان اسلام و جنبش‌های اصلاح‌طلبانه ایفا می‌کند.

سید جمال‌الدین شخصیتی مرموز و تأثیرگذار در قرن نوزدهم بود که با سفرهای متعدد خود به ایران، هند، عثمانی، افغانستان، مصر، و اروپا نقش برجسته‌ای در بیداری فکری جوامع اسلامی و مبارزه با استعمار و استبداد داشت. اما به دلیل ماهیت چندلایه، پیچیده و گاه متناقض مواضع او، بررسی مستندات دست‌اول اهمیت ویژه‌ای دارد. مهدوی و افشار در این اثر کوشیده‌اند تا با گردآوری اسناد از بایگانی‌های داخلی و خارجی، از جمله آرشیوهای عثمانی، انگلیس، ایران و اسناد خانوادگی، تصویری روشن‌تر و مستندتر از این متفکر ارائه دهند.

در این کتاب، اسناد متعددی درباره روابط سید جمال با دربار قاجار، علما، روشنفکران، رجال سیاسی، و نیز واکنش دولت‌های خارجی به فعالیت‌های او گردآوری شده است. همچنین اطلاعات ارزشمندی دربارۀ سفرهای او، نقش او در اصلاحات مذهبی و سیاسی، ارتباطاتش با گروه‌های آزادی‌خواه و روشنفکران مشروطه‌طلب در ایران و جهان اسلام ارائه می‌شود. بسیاری از این اسناد به زبان‌های فارسی، ترکی عثمانی، عربی، و گاه انگلیسی هستند و برای پژوهشگران تاریخ معاصر ایران، تاریخ نهضت‌های اسلامی و اندیشه سیاسی مسلمانان بسیار راهگشاست.

نویسندگان اثر، با دقت فراوان، علاوه بر تنظیم و ترتیب زمانی اسناد، برای برخی از آن‌ها توضیحاتی روشنگرانه و حاشیه‌هایی سودمند فراهم کرده‌اند تا درک بهتر محتوا برای خواننده ممکن شود. سبک نگارش اثر علمی، دقیق و با رعایت اصول اسنادپژوهی است و جایگاه کتاب را در زمره منابع بنیادین پژوهشی قرار داده است.

این کتاب نه تنها از نظر تاریخی و اسنادی اهمیت دارد، بلکه از حیث شناخت تفکر اصلاح‌طلبانه و مدرنیسم اسلامی در سدۀ نوزدهم و پیوندهای فراملی سید جمال با دیگر اندیشمندان نیز اهمیت بسزایی دارد. در مجموع، این مجموعه به یکی از منابع مرجع برای بررسی چهره واقعی و تأثیرات فکری، سیاسی و فرهنگی سید جمال‌الدین تبدیل شده و پژوهش‌های تاریخی بعدی به‌ویژه در حوزه تاریخ روشنفکری و بیداری اسلامی، به شدت از آن بهره برده‌اند.

۳۸۲