کتاب «سفرنامه‌های ونیزیان در ایران در زمان اوزون حسن آق قویونلو و اوایل عهد صفوی» از دکتر منوچهر امیری

کتاب «سفرنامه‌های ونیزیان در ایران در زمان اوزون حسن آق قویونلو و اوایل عهد صفوی» مجموعه‌ای است از گزارش‌های پنج تن از سفرای جمهوری ونیز به ایران در قرن پانزدهم و اوایل قرن شانزدهم میلادی که توسط منوچهر امیری به فارسی ترجمه شده است. این اثر بازتاب‌دهنده یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخی ایران یعنی عصر افول تیموریان، قدرت‌یابی آق‌قویونلوها و ظهور دولت صفوی است. نویسندگان این سفرنامه‌ها عبارت‌اند از: جوزافا باربارو، آمبروزیو کنتارینی، کاترینو زنو، آنجوللو و وینچنتو دالساندری؛ همگی از رجال سیاسی ونیز بودند که در مقام سفیر یا فرستاده ویژه، مأمور ارتباط با دربار ایران شده بودند.

این سفرنامه‌ها در دل خود گزارشی دقیق و عینی از اوضاع اجتماعی، اقتصادی، نظامی و سیاسی ایران در زمان اوزون حسن و همچنین برخوردهای اولیه اروپاییان با ایران پیش از صفویه را بازگو می‌کنند. یکی از مهم‌ترین جنبه‌های این کتاب، ترسیم سیمای اوزون حسن به عنوان رهبری مقتدر و کاردان است که در تلاش بود با قدرت عثمانی مقابله کند و بدین منظور به اتحاد با اروپا، به‌ویژه جمهوری ونیز، می‌اندیشید. این سفرها از نظر دیپلماتیک در قالب هم‌پیمانی نظامی علیه ترکان عثمانی انجام شدند و اطلاعات آن‌ها از منظر ژئوپلیتیکی نیز ارزشمند است.

جوزافا باربارو یکی از مفصل‌ترین گزارش‌ها را ارائه می‌دهد. او از ارومیه تا تبریز و بغداد سفر کرده و تصویر دقیقی از ساختار قبیله‌ای ایران، نظام مالیاتی، وضعیت زنان، معماری، و روابط قبیله‌ای به دست می‌دهد. کاترینو زنو و کنتارینی نیز مشاهداتی از دربار، نحوه حکومت‌داری، و روابط ایرانیان با اقلیت‌های مذهبی دارند. سبک نگارش سفرنامه‌ها با نثری ساده، مستند و توصیفی همراه است که بیشتر گزارش‌گونه‌اند تا ادبی.

از جنبه فرهنگی، این آثار تصویری از دیدگاه اروپایی‌ها نسبت به شرق ارائه می‌دهند. در مواردی با تعجب، تحسین یا حتی پیش‌داوری‌های فرهنگی همراه‌اند، اما در مجموع اطلاعاتشان بی‌بدیل و زنده است. کتاب همچنین نمایانگر آغاز نوعی دیپلماسی فرامذهبی میان یک جمهوری کاتولیک و یک پادشاه مسلمان برای مقابله با دشمنی مشترک (عثمانی‌ها) است.

ترجمۀ منوچهر امیری روان، وفادار به متن و همراه با پاورقی‌ها و توضیحات روشنگرانه است. او تلاش کرده با حفظ سبک گفتار اصلی، معنای تاریخی و سیاسی روایت‌ها را نیز منتقل کند. این اثر برای پژوهشگران تاریخ ایران، تاریخ روابط خارجی و نیز علاقه‌مندان به سفرنامه‌نویسی اروپایی از ارزش زیادی برخوردار است. در مجموع، کتاب دریچه‌ای دقیق به جهان ایرانیِ در آستانۀ تحول صفوی می‌گشاید؛ جهانی پر از جنب‌وجوش سیاسی، تقابل فرهنگی و تلاش برای بقا در برابر تهدیدهای خارجی.