کتاب «از دانشگاه تهران تا شکنجه‌گاه ساواک» گفتگومه‌ای است که خاطرات جلال رفیع،

معرفی کتاب و ساختار
– کتاب «از دانشگاه تهران تا شکنجه‌گاه ساواک» گفتگومه‌ای است که خاطرات جلال رفیع، روزنامه‌نگار و فعال سیاسی پیش از انقلاب، را روایت می‌کند. ناشر این اثر موزه عبرت ایران و ویراستار آن رضا رفیع، برادر نویسنده، است .
– نخستین چاپ کتاب در سال ۱۳۸۶، در قالب حدود ۱۲ فصل و نزدیک به ۲۶۴ صفحه منتشر شد .

۲. پیشینه‌ی نویسنده
– جلال رفیع، متولد سال ۱۳۳۳ در تربت حیدر‌یه، یکی از فعالان شاخص دانشجویی مذهبی در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ شمسی بود و دو بار توسط ساواک در کمیته مشترک ضد خرابکاری بازداشت شد .
– او در دانشگاه تهران در رشته وکالت تحصیل کرده و در دوران دانشجویی آثار مختلفی مانند «ارتجاع مدرن و رسالت ما»، «صبر بصیر» و «اصول حاکم بر روابط اقتصادی اسلام» را تألیف کرده است ﹙برخی به شکلی زیرکسی منتشر شده‌اند﹚ .

۳. مضمون اصلی کتاب
– کتاب تقریباً تماماً به خاطرات زندان کمیته مشترک ضد خرابکاری ساواک، مبارزات دانشجویی، برخوردهای امنیتی ساواک و خاطرات طنزآمیز زندان پرداخته است .
– قالب مصاحبه‌ای کتاب به گونه‌ای است که رفیع به‌تنهایی روایتگر اصیل خاطرات است، و نقش پرسش‌گر در اثر چندان برجسته نیست .
۴. نمونه‌های طنزآلود و انسانی از زندان
– ساخت صفحه شطرنج در سلول: رفیع و هم‌سلولی‌اش (احمد لاریجانی) صفحه‌ای از خمیر نان و چای شیرین ساختند. پس از استفتای شفاهی از آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، پاسخ این بود که انجام این فعالیت در زندان «اشکالی ندارد» .
– آوازخوانی در یک فضای قید‌شده: وقتی رفیع آواز می‌خواند، آیت‌الله مهدوی‌کنی اتاق را ترک می‌کردند؛ چرا که آواز خواندن قدری «تحریر صدا» داشت که از نظر برخی فقها محل تردید بود .
– خواندن مرغ سحر با مضمون سیاسی: هم‌سلولی مارکسیست رفیع درخواست می‌کند آواز مرغ سحر بخواند تا فضای سنگین خبر فوت رهبران چین را بشکند. رفیع هم با تغییراتی در اشعار، آن را با یک طعنه سیاسی پاسخ می‌دهد .

۵. وجه تاریخی و مستنداثر
– در انتهای کتاب، اسناد و تصاویر مرتبط با زندان و فضای سیاسی آن دوره درج شده‌اند. برخی از تصاویر مربوط به بازدید رفیع از زندان کمیته مشترک (امروز موزه عبرت) است .
– این ترکیب خاطره‌نگاری و مستند، کتاب را برای پژوهشگران تاریخ معاصر ایران ارزشمند می‌سازد.

۶. تجربه پس از انقلاب
– پس از انقلاب، جلال رفیع به مطبوعات برگشت و به عنوان سرمقاله‌نویس در روزنامه کیهان (۱۳۵۸–۵۹) مشغول به کار شد و سپس به شورای سردبیری روزنامه اطلاعات پیوست .

۷. نقاط قوت و نقدها
– نقاط قوت: قدرت روایتگرانه بالا، صراحت، صداقت و همراهی طنز با فضای جدی و تلخ، موجب جذابیت و تأثیرگذاری خاطرات شده‌اند .
– نقدهای احتمالی: ساختار گفتگومحور و حضور کم‌رنگ مصاحبه‌گر باعث می‌شود که اثر کمتر چالشی و بیشتر تک‌گویی‌محور باشد .

جمع‌بندی
کتاب «از دانشگاه تهران تا شکنجه‌گاه ساواک» یک روایت صادقانه است از دوران مبارزه و شکنجه در پیش از انقلاب؛ روایتی که طنز را در دل تلخی به کار می‌گیرد و خواننده را با فضای آن روزگار آشنا می‌کند. وجود مستندات و تصاویر، اثر را برای پژوهشگران تاریخ معاصر ایران به اثری ماندگار بدل کرده است. اگر علاقه‌مند باشید، خوشحال می‌شوم به تحلیل بخشی از کتاب یا بررسی نقش جلال رفیع در مطبوعات پس از انقلاب هم بپردازم.

257