کتابِ «اشارات (فرهنگ اصطلاحات صوفیه)» نوشتهٔ حیدر شجاعی

کتابِ «شارات (فرهنگ اصطلاحات صوفیه)»
نوشتهٔ حیدر شجاعی

اشارات (فرهنگ اصطلاحات صوفیه) اثر حیدر شجاعی که در سال ۱۳۷۹ توسط مجمع علمی و فرهنگی مجد در تهران منتشر شد، یکی از آثار مرجع در حوزهٔ تصوف‌شناسی و عرفان نظری محسوب می‌شود. این کتاب در واقع نوعی واژه‌نامهٔ تخصصی است که می‌کوشد اصطلاحات رایج در متون صوفیه را گردآوری، تعریف و تفسیر کند. مؤلف با توجه به گستردگی زبان عرفانی و وجود معانی چندلایه در اصطلاحات صوفیان، کوشیده است تا تعاریفی روشن، مستند و قابل‌استفاده برای دانشجویان، پژوهشگران و علاقه‌مندان فراهم آورد.
شارات در میان فرهنگ‌نامه‌های عرفانی، جایگاهی میان‌رده ولی مهم دارد: نه به گستردگی «کشف‌الاصطلاحات» است و نه به فشردگی برخی واژه‌نامه‌های کوچک‌تر؛ بلکه تعادلی میان اختصار و توضیح فراهم کرده است. شجاعی در مقدمهٔ کتاب تأکید می‌کند که زبان صوفیان، زبانی نمادین است و فهم دقیق آن بدون مراجعه به فرهنگ‌های تخصصی دشوار می‌نماید. اصطلاحاتی چون «قبض»، «بسط»، «سلوک»، «فنای افعالی»، «جمع و فرق»، «صحوت و سُکر»، «تجرید»، «توحید افعالی»، «وقت» و ده‌ها واژهٔ دیگر در این کتاب با ارجاع به منابع کلاسیک توضیح داده شده‌اند.
یکی از ویژگی‌های مهم کتاب این است که مؤلف در تعریف هر اصطلاح، تلاش کرده علاوه بر بیان معنای لغوی، سیر تطور اصطلاح را نیز در میان آثار مشایخ مختلف نشان دهد؛ برای مثال، مفهوم «فنا» را هم در دستگاه فکری بایزید بسطامی توضیح می‌دهد و هم در گفتار ابن‌عربی. همین مقایسه‌ها به پژوهشگر کمک می‌کند که اختلاف مکاتب عرفانی را بهتر درک کند.
شارات گاهی نیز به اختلاف معنایی یک اصطلاح در دو قرن یا دو منطقهٔ صوفیانه اشاره می‌کند؛ برای نمونه، تفاوت کاربرد «ذوق» در مکتب خراسان با مکتب بغداد را روشن می‌سازد. کتاب از نظر ساختار، به ترتیب الفبایی تنظیم شده و برای هر مدخل منابع اصلی نقل یا معرفی شده‌اند.
با اینکه کتاب از حیث گستردگی مدخل‌ها به اندازهٔ برخی فرهنگ‌های جامع‌تر نیست، اما دقت، اختصار سنجیده، اتکاء به منابع معتبر و پرداخت تاریخیِ کمابیش روشن، آن را به گزینه‌ای مناسب برای مطالعهٔ مقدماتی و میانه در حوزهٔ اصطلاحات عرفانی بدل کرده است. شارات به‌خصوص برای کسانی که می‌خواهند متون کلاسیک مانند مصباح‌الهدایه، کشف‌المحجوب، یا فصوص‌الحکم را بخوانند، ابزار کمکی ارزشمندی است.
در نهایت، کتاب شارات را می‌توان جزو فرهنگ‌نامه‌های پرکاربرد و معتبر فارسی در حوزهٔ عرفان دانست؛ اثری که شکاف میان زبان پیچیدهٔ عرفا و خوانندهٔ معاصر را تا حد خوبی پر می‌کند و همچنان در کتابخانه‌های پژوهشی جایگاهی ثابت دارد.

۲۵۱