کتاب انسانشناسی فلسفی اثر هانس دیر کس ( Hans Dierkes ) ترجمهٔ محمدرضا بهشتی

کتاب انسانشناسی فلسفی
اثر هانس دیر کس ( Hans Dierkes )
ترجمهٔ محمدرضا بهشتی
،کتاب پیش رو یکی از متن‌های فشرده و راهگشا در عرصه انسان‌شناسی فلسفی است که تلاش می‌کند پرسش‌های بنیادین دربارهٔ «انسان بودن» را در چارچوب فلسفی مطرح کند. در ادامه، به صورت منسجم و با بیان ساده‌تر، محتوای اصلی، ساختار، نکات محوری، و اهمیت این کتاب را مرور می‌کنم.
ابتدا، کتاب با طرح این پرسش آغاز می‌کند: «انسان چیست؟» یعنی چه چیزی انسان را از حیوان یا از سایر موجودات متمایز می‌کند؟ انسان‌شناسی فلسفی در این دیدگاه، نه صرفاً به بررسی زیست‌شناختی یا روان‌شناختی انسان می‌پردازد، بلکه انسان را در رابطه با «معنا»، «اراده»، «فرهنگ» و «تاریخ» می‌بیند. بنابراین یکی از محورهای اصلی کتاب، مسئلهٔ دوگانگی انسان ـ طبیعت است؛ انسان هم‌زمان مظهر طبیعت (زیستی، جسمانی) و مظهر فرهنگ، معنا و اراده است.

در گام بعدی، کتاب ساختار انسان را با در نظر گرفتن چند بُعد تحلیل می‌کند: نخست، بعد جسمانی – طبیعت انسان؛ دوم، بعد روحانی یا ذهنی – توانایی تفکر، آگاهی، خودآگاهی؛ سوم، بعد اجتماعی و فرهنگی – انسان در ارتباط با دیگران، در فرهنگ و جامعه؛ و چهارم، بعد اخلاقی و تاریخی – انسان در گذر زمان، با مسئولیت و اراده آزاد. هر یک از این بعدها در کتاب باز می‌شود و چالش‌های خود را دارد: به عنوان مثال، چگونه انسان هم جسم است و هم روح؟ چگونه این دو بعد به هم مربوط می‌شوند؟ چگونه انسان می‌تواند آزاد باشد در حالی که تحت تأثیر طبیعت و جامعه قرار دارد؟

یکی از نکات مهم کتاب، تأکید بر «انسان به عنوان موجود دوگانه» است: هم موجودی طبیعی است و هم موجودی فرهنگی. این یعنی انسان از لحاظ جسمانی با سایر حیوانات شباهت دارد، امّا از لحاظ اینکه قادر است معنا بسازد، خود را بازتاب دهد، به اخلاق بپردازد، جامعه تشکیل دهد، متمایز است. به همین دلیل، انسان‌شناسی فلسفی می‌پرسد: چه معنا دارد که انسان «موجودِ معنا» است؟ چه معنایی دارد که انسان مسئول است؟ چگونه انسان می‌تواند آزادیِ اراده داشته باشد؟

همچنین کتاب به مسئله «انفرادیّت و جمعیّتِ انسان» می‌پردازد: انسان در عین اینکه به صورت فرد ظاهر می‌شود – یعنی یک «من» دارد، خودآگاه دارد – از سوی دیگر اعضای یک «ما» است، یعنی در جامعه، فرهنگ، زبان، تاریخ مشترک دارد. این تنش بین فردیت و جمعیت، یکی از مضامین مهم است. کتاب نشان می‌دهد که انسان نه تنها «زیستهٔ تنها» نیست، بلکه در تعامل با دیگران خود را می‌سازد و می‌تواند معنا بیابد.

یک بعد دیگر مهم در کتاب، مسئلهٔ «انسان و اخلاق» است: اگر انسان آزاد است، انتخاب‌پذیر است، پس مسئول است. کتاب با این پیش‌فرض انسان را دارای کرامت می‌داند و به پرسش‌هایی می‌پردازد مانند: بر چه اساس انسان مسئول شناخته می‌شود؟ اخلاق چه نسبتی با طبیعت انسانی دارد؟ آیا انسان صرفاً تابع غریزه است یا می‌تواند فراتر رود؟ در اینجا فلسفه انسان‌شناسی وارد عرصهٔ هستی‌شناسی و اخلاقی‌شدن انسان می‌شود.

در ساختار کتاب، نویسنده از متون کلاسیک فیلسوفان و انسان‌شناسان بهره می‌گیرد تا نشان دهد که پرسش انسان‌شناسی فلسفی از دیرینه وجود داشته و در دوره‌های مختلف به شکل‌های متفاوت بازتاب یافته است. امثالِ افلاطون، دکارت، هگل، هیدگر یا فیلسوفان معاصرتر در این مسیر دیده می‌شوند. این کار باعث می‌شود کتاب هم تاریخی باشد و هم تحلیلی؛ یعنی نه تنها وضعیت فعلی انسان را بازتاب می‌دهد، بلکه نشان می‌دهد چگونه تفکر فلسفی انسان‌شناسی شکل گرفته است.
یکی از ویژگی‌های برجستهٔ ترجمهٔ به فارسی این است که زبان نسبتاً روانی دارد و برای خوانندگان فارسی‌زبان دسترس‌پذیر است، و ترجمه به گونه‌ای صورت گرفته که اصطلاحات تخصصی فلسفی تا حد امکان قابل فهم شوند. این امر اهمیت دارد چون چیزی که انسان‌شناسی فلسفی را دشوار می‌کند، همین زبان مفهومی و پیچیدگی نظری آن است.
با این حال، کتاب نقدهایی نیز دارد که خواننده باید نسبت به آن آگاه باشد. از جمله اینکه، چون حجم اثر نسبتاً محدود است، برخی مباحث عمیق‌تر در انسان‌شناسی فلسفی به‌طور گذرا مطرح شده‌اند و بحث‌های مفصل فلسفی مانند رابطه بین روان‌شناسی انسان، زیست‌شناسی انسان و معناشناسی انسان، به شکلی فشرده شده‌اند. همچنین تمرکز اصلی بر فلسفه غرب است و از دیدگاه‌های غیرغربی یا میان‌رشته‌ای کمتر بهره برده شده است.
در جایگاه کاربردی، این کتاب می‌تواند برای دانشجویان فلسفه، جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی فرهنگی و فرهنگ عمومی مفید باشد؛ مخصوصاً کسانی که می‌خواهند وارد مباحث انسان‌شناسی فلسفی شوند. خواننده می‌تواند با مطالعهٔ آن، چارچوبی برای پرسش دربارهٔ انسان در اختیار گیرد، خود را در مقابل پرسش «من کیستم؟» و «انسان کجا ایستاده است؟» ببیند.
به طور خلاصه، این اثر در پی آن است که ما را با پرسش‌های بنیادی دربارهٔ انسان روبه‌رو کند: انسان در چه نسبت با طبیعت است؟ انسان چگونه به معنا می‌رسد؟ انسان چگونه آزاد می‌شود؟ چگونه مسئولیت می‌پذیرد؟ چگونه در جهان زنده می‌شود؟ پاسخ‌ها چندگانه‌اند، پیچیده‌اند، ولی این کتاب تلاش می‌کند گفتمانی شکل دهد که خواننده بتواند آغاز آن مسیر باشد.

در پایان، تأکید می‌کنم که مطالعهٔ این کتاب به عنوان نقطهٔ شروع بسیار مناسب است، ولی برای فهم عمیق‌تر انسان‌شناسی فلسفی، لازم است خواننده سپس به آثار فیلسوفان اصلی این حوزه (مانند Helmuth Plessner، Max Scheler، Arnold Gehlen و …) رجوع کند تا با چالش‌ها و پیچیدگی‌های بیشتر مواجه شود.

۲۱۷