کتاب «مرآة‌البلدان» اثرِ محمد‌حسن خان اعتماد‌السلطنه به سعی و کوششِ عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث
950,000 تومان
کتاب «مرآة‌البلدان»
اثرِ محمد‌حسن خان اعتماد‌السلطنه
به سعی و کوششِ عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث
کتاب پیش رو که تحت عنوان مرآهٔ البدان به چاپ رسیده‌است و از نظر محتوایی یکی از منابع مهم جغرافیایی ـ تاریخی عصر قاجار ایران به‌شمار می‌آید. در این نوشتار به شرح کوتاهی از ویژگی‌ها، ساختار و اهمیت آن می‌پردازم:
نویسنده، محمد‌حسن خان اعتماد‌السلطنه، ظاهراً با بهره گرفتن از اسناد، مشاهدات و تجربه‌های اداری خود، در این اثر به ترسیم نقشه‌های کشور، تقسیمات جغرافیایی، وضعیت طبیعی، اقتصادی و اجتماعی نواحی مختلف ایران و برخی سرزمین‌های همجوار می‌پردازد. اثر در چند جلد تدوین شده و جلدهای متعدد آن مناطقی را که کمتر در منابع کلاسیک بدان توجه شده، پوشش می‌دهند.
در ساختار اثر، نویسنده ابتدا تقسیمات استانی و ولایاتی ایران را معرفی می‌کند، سپس شهرها، راه‌ها، بنادر، ایلات و عشایر، محصولات منطقه‌ای، وضع حمل‌و‌نقل و گمرکات را شرح می‌دهد. اهمیت فوق‌العاده آن در این است که از منظر دوره قاجار، ناحیه‌های دورافتاده و مرزی ایران را با جزئیاتی می‌آورد که در بسیاری از تبارنامه‌ها و تاریخ‌های رسمی کمتر دیده شده است.
به لحاظ سبکی، متن ترکیبی از نثر ادبی دوره، گزارش مشاهداتی، و نقل قول از اسناد دولتی است. این ترکیب، در عین حال که محتوایی غنی دارد، گاهی دشواری‌هایی برای خواننده امروز ایجاد می‌کند، اما پژوهشگران تاریخ و جغرافیا از همین جهت آن را منبعی ارزشمند یافته‌اند.
از وجه اهمیت این کتاب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: اول اینکه دوره‌ای از ایران را نمایش می‌دهد که در آستانه تحولات بزرگ قرار داشت ـ دورهٔ سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و پس از آن. دوم اینکه مناطق مرزی و کمتر شناخته‌شده را نیز پوشش می‌دهد، مانند بلوچستان، ترکمن‌صحرا و مناطق شرقی کشور. سوم، این که اطلاعات اقتصادی ـ تجاری همچون وضعیت بنادر، گمرکات، راه‌های تجاری شرق و غرب ایران، عشایر و ایلات را با تفصیل آورده است.
همچنین اثر، از حیث روش‌شناسی نشان‌دهنده توجه به مسئله «ایران به عنوان سرزمین واحد» و نقشه‌برداری و تقسیم‌بندی نوین در دوره قاجار است؛ یعنی تلاش برای شناخت سرزمین و ملت ایران در چارچوب یکپارچه که در گذشته کمتر دیده می‌شد. این نگاه، هم سیاسی است هم علمی، و نشان‌دهنده تحولات ذهنی آن دوره نسبت به جغرافیا و دولت-ملت.
در عین حال، کتاب دارای محدودیت‌هایی نیز هست: برخی از مخاطبان متن را دشوار می‌یابند، زیرا زبان نثر آن قدیمی است و بعضی توضیحات به اسناد و اصطلاحات دوره قاجار ارجاع دارد که امروزه نیاز به توضیح دارد. همچنین، گرچه مناطق روستایی و زندگی روزمره مردم معمولاً کمتر پوشش داده شده، تمرکز بیشتر بر مراکز و راه‌ها و ایلات بوده است.
در بخشِ نتیجه می‌توان گفت که مرآة‌البلدان نه فقط به عنوان یک اثر جغرافیایی تاریخی مهم، بلکه به‌عنوان سندی از ذهنیت دولت قاجار نسبت به سرزمین، حکومت، اقتصاد و ملت ایران، قابل مطالعه است. برای پژوهشگرانی که به تاریخ منطقه‌ای، تاریخ اقتصادی، تاریخ اجتماعی و جغرافیای ایران علاقه‌مندند، این کتاب دریچه‌ای ارزشمند به دوره‌ای است که تغییرات اساسی در ایران در حال وقوع بود.
جلد اول ۱۰۰۱
جلد دوم ۹۱۲
جلدسوم ۹۶۴
محصولات پیشنهادی
