کتاب «بقای بعد از مغول: نزاری قهستانی و تداوم سنت اسماعیلی» نوشتهٔ نادیه ابو جمال

کتاب «بقای بعد از مغول: نزاری قهستانی و تداوم سنت اسماعیلی» نوشتهٔ نادیه ابو جمال و ترجمهٔ فریدون بدره‌ای، پژوهشی مهم و تحسین‌برانگیز دربارهٔ ادامه حیات فکری و فرهنگی اسماعیلیه نزاری در ایران، به‌ویژه در دوره پس از حمله مغول است. این اثر بر زندگی و آثار نزاری قهستانی، شاعر، فیلسوف و از داعیان برجسته اسماعیلی قرن هفتم هجری تمرکز دارد که در دوران خفقان و سرکوب مذهبی، به تداوم سنت فکری و ایمانی فرقه اسماعیلی یاری رساند.

کتاب در بستری تاریخی آغاز می‌شود و به سقوط قلعه الموت در سال ۶۵۴ هجری پرداخته، که نقطه عطفی در تاریخ اسماعیلیه است. حمله مغولان به ایران، که به فروپاشی نظام مستحکم اسماعیلی منجر شد، به معنای پایان حیات این مذهب نبود؛ بلکه آغازی بر دوره‌ای پنهانی از تداوم باورها، نگارش متون، و فعالیت مخفیانه داعیان بود. در این دوره است که نزاری قهستانی می‌درخشد.

نادیه ابو جمال با استفاده از متون اصلی، شعرهای نزاری و منابع تاریخی، نشان می‌دهد که چگونه اسماعیلیان با اتکا به نظام باطنی خود، راهی برای حفظ هویت و معارفشان پیدا کردند. او نشان می‌دهد که ادبیات و شعر، ابزارهایی برای انتقال و پایداری عقاید اسماعیلی بودند و نزاری قهستانی، با زبان نمادین، مفاهیم عمیق فلسفی، عرفانی و دینی را در قالب اشعار پنهان کرد.

کتاب بر آن است که اسماعیلیه را نه‌تنها به‌عنوان یک فرقه مذهبی، بلکه به‌عنوان یک جریان فکری-فرهنگی مستقل و پوینده تحلیل کند. نویسنده همچنین به ساختار سازمانی، مفاهیم دینی (مانند امام غایب، تأویل، باطن و ظاهر) و پیوندهای فکری نزاری با دیگر مکاتب فکری اشاره دارد.

نادیه ابو جمال با دقت علمی و نگاه تحلیلی، فراتر از روایت صرف تاریخی رفته و تلاش دارد تا نشان دهد که شکست نظام سیاسی اسماعیلیان به معنای مرگ فکری و معنوی آنان نبود. او نزاری را نماد ایستادگی فکری می‌داند؛ شاعری که از ویرانه‌های الموت، سنت معنوی نیاکانش را در قالب رمز و راز احیا کرد.

در بخش‌هایی از کتاب، اشعار نزاری به دقت تحلیل می‌شوند و تأکید می‌شود که هر واژه در آن‌ها حامل چندین لایه معناست. تأویل، اصلی کلیدی در دستگاه فکری اسماعیلی است و این کتاب نیز خود نوعی تأویل از میراث نزاری است.

ترجمهٔ فریدون بدره‌ای نیز وفادار، روان و علمی است و توانسته فضای پیچیده و فلسفی اثر را به فارسی منتقل کند. این کتاب، برای پژوهشگران تاریخ ایران، اسلام‌شناسان، علاقه‌مندان به تصوف و تفکر باطنی و نیز دوست‌داران شعر فارسی، منبعی ارزشمند و بی‌بدیل به‌شمار می‌رود.

در مجموع، «بقای بعد از مغول» اثری است دربارهٔ مقاومت فرهنگی، تداوم یک سنت فکری در دوران سرکوب، و تجلی ایمان در زبان رازآلود شعر.

۲۱۹