کتاب بیان التنزیل تألیف عزیز نسفی

کتاب بیان التنزیل تألیف عزیز نسفی یکی از آثار عرفانی و تفسیری مهم سده هفتم هجری است که در سنت عرفان اسلامی و تأویل باطنی آیات قرآن جایگاه برجسته‌ای دارد. این اثر با کوشش علمی و انتقادی علی‌اصغر میرباقری‌فرد، به همراه شرح احوال مؤلف، تحلیل محتوای اثر، تصحیح و تعلیق منتشر شده است و اکنون در زمره منابع قابل اعتنا در مطالعات عرفانی و تفسیر عرفانی قرار دارد.

عزیز نسفی، از عارفان و نویسندگان پرکار قرن هفتم، به ویژه در ناحیه خراسان، آثار متعددی در حوزه عرفان نظری و اخلاقی دارد. کتاب بیان التنزیل یکی از آثار تفسیری اوست که با زبان نمادین و باطنی به شرح معانی آیات قرآن پرداخته و آن‌ها را در چارچوب تعالیم عرفانی تحلیل می‌کند. روش نسفی در این اثر بیشتر به تأویل گرایش دارد تا تفسیر لفظی یا فقهی، و در آن کوشیده است تا قرآن را با زبان اهل سلوک و حقیقت‌جویان توضیح دهد.

تصحیح علمی کتاب توسط علی‌اصغر میرباقری‌فرد، با تکیه بر نسخه‌های خطی معتبر، صورت گرفته است و مقدمه‌ای مفصل درباره زندگی نسفی، تحولات فکری او، جایگاه آثارش در جریان فکری عصر خود، و نیز روش‌شناسی تفسیر عرفانی او ارائه می‌دهد. میرباقری‌فرد در مقدمه خود، نسفی را نماینده نوعی از عرفان متعادل می‌داند که هم از جنبه‌های فلسفی بهره برده و هم با گرایش‌های خانقاهی مرتبط بوده است.

در تحلیل محتوایی کتاب، به ساختار خاص آن اشاره شده است؛ هر بخش از کتاب معمولاً با نقل یک آیه آغاز می‌شود و سپس نسفی آن را به زبان عرفانی تأویل می‌کند، بی‌آن‌که درگیر مباحث لغوی یا روایی شود. او قرآن را منبعی برای کشف حقیقت و سلوک می‌داند و تفسیری سلوکی از آن ارائه می‌دهد. از این رو، بیان التنزیل نه‌تنها اثری تفسیرمحور بلکه کتابی در حکمت عملی عرفانی است.

یکی از ویژگی‌های مهم کتاب، شفافیت زبان نسفی است. برخلاف بسیاری از متون صوفیانه که پیچیده و ایهام‌آلودند، نسفی کوشیده است تا به زبان ساده و در عین حال عمیق، مفاهیم بلند عرفانی را بیان کند. همین امر سبب شده آثار او در میان مخاطبان غیرمتخصص نیز نفوذ داشته باشد.

در بخش تعلیقات، مصحح به بررسی تطبیقی مفاهیم مطرح‌شده با دیگر آثار عرفانی و گاه با آرای متفکران بزرگ اسلامی چون ابن عربی و سهروردی پرداخته و نشان داده است که نسفی چگونه از سنت‌های مختلف تأثیر پذیرفته، اما هویت فکری مستقل خود را نیز حفظ کرده است.

این تصحیح و تحقیق علمی نه‌تنها نسخه‌ای معتبر از اثر را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد، بلکه به فهم ژرف‌تر از ساختار تفکر عرفانی اسلامی در قرون میانه کمک می‌کند. بیان التنزیل در عین حال سندی تاریخی و معرفتی است از پیوند قرآن و عرفان، و نمونه‌ای از عقلانیت معنوی در سنت اسلامی.

۳۹۶